RUNASIMIPI

Ugo Facundo Carrillo Cavero

Manataq Musqunichu, Manataq Muspanichu Punchawpi


Mama Papalla
qamllam usyachiwanki qasi kainiypi,
qamllam aypawanki, ¡manam imapaschu!
ñawichaykipa sunqun asirikuynillanmi aypawanpas
upallalla chiri wayra usyanampaq,
chayllam aypawan,
umallaypi chainaña parapa ñawin tiyasqanmanta,
sunquipi tarikusqanmanta
usyananpaq


Riparasqay sumaq sumaq kanchay llipipipiq,
hatukankaray chuyay samaychaykim aypawan
sunquy uku pacha punakuna
wiksay ukupi tiqsi muyu rikcharinampaq


Kanchaq, rupariq qawaychallaykim aypawan,
uku pachayki maskapayaspa,
almaipa hatun wasinpi
kuyayuyniy qayllipi huñunakunampaq


Wasiypi makichallaykim aypawan
kuyarikuq maki taqllanakuyta
mana imayuq runakunapaq llamkaspa
chayllam / chayllapschu


Ñakariq chakiwan ñanniki riqsikuyllam aypawan /
chayllam aypawan /
qala chaki purillaspa
punakunapi atuqkuna tusuykachachinaypaq
quchakuna musquyniypi


Qalluchayki munaychallanmi aypawan,
chayllam,
balapa tuqyaykachayninwan wañuyta chinkachistin,
ripuypa llakinta ripuchispa
kausayniypa munay kausakunampaq
millay wañuy wañukunanpaqpas,
chayllam / chayllam


Sumaq sumaq llipipipiq ILLA,
taksachalla, chullachalla chukchachaykim aypawan
kusisqa sumaqsu pampay tusuypi
pichinkucha tukuspa
huñunakuyta tinkinaypaq
nawpa wata ñuqaap llaqtay Aranjuez llaqtapi
ñawpa umanpa willakuyninpi
chaynatas nin qillqa, qintil awiluypa umanpipas
imapas imallataqmá


Ñawichayki chaupichallanpim kapuwan,
chayllam /
hatun qawapayana chuyay qawanapaq
tiqsi muyu kamaqlla qawanapaqpas,
chayllam /
chaynatam nin umaypi qillqa


Qasichalla makichaykim,
chayllam,
paraytaqa usyachinman.
Mañakuyki, ama qiruypa yaku ununta usuykachachinkichu
tukuy imatam nuyuchillanman
kawsayniypa unquynin killakunapi


Qamllam, sumaq allinsu kanchariq,
Chayllam /
apu urqukunapa punkunpi,
runa mañakusqaytawan,
awqanakuyniyta llallichinman
chinkaq ñankunapi maqanakuyniyta


Sumaq allinsu kanchaq, kuyapayaynikillawanmi
unquyniypas usyarinqa, llakiypas chinkarinqa
chayllatam suyasaq,
chayllatam /
chayllataqchu


Pinqapayawasqallaykim, sumaq kanchaq apu,
almallayta, almaypa rawasqantawan pinqachinman,
ichachus quchay kanman chay pachaqa,
chayllam, pinqachiwanman,
aychaypa qaran ichachus pantasqanpi,
aycha kasqan aychallan llakisqanpi,
mana allin tiqsi muyu, kay pachapi rantikusqanmanta
chayllam / chayllapaschu


Mana ñuqapa quchay tumpawasqanmanta
kuyapayakuq waqakuyllaykim,
chaynaniraq parata parachimunman qatallaypi,
chaynaniraq wayrata wayrachimunman
kuyasqa mama, la mar quchapi,
chayllam


Sumaq allinsu kanchariq,
sumaqllaña qawapayana,
urin hanayllaykim ñuqallaypaq qawapayanay
ñankunapa kanchaynin
karullaña mana riqsisqa wasikunapipas


Ñawpaqchallaykim, chaychallam
aypallawanpas,
ñawpaqmanta rawraq kanchaynillay,
mana allin kausay purikuyninchikpi,
tanka hina yachachiwaqniy,
ranra ranranpi raprallata hina maskapayaspay,
rapra raprallanta kutipayaspa pichanaypaq,
chayllam


Sumaq kanchay,
llipipiq kanchariy,
kutipayasqa yachachiwasqaykitam
kutitikrasaq,
lunismanta luniskama kusi kausayta llamkanaspa
wakchakunapa wasichakuyninpaq


Wiñaypayña hina waqaykachaspa ripukuyllaykim
munayniypi qasachakun,
punkun Nunkun, punkullayta takapayaspa,
unqusqa wañukuyta wasanpi apamuyninpi
sunqullay pisipaynin katataynin,
chayllam sunqullay panchirichiq,
chayllapaschu


Makichallaykim aypawan,
chayllam, wawqisapalla kanaypaq,
chayllapaschu,
mana hukpa warminta munapayaspa
qimillanchik quchachapi,
hinallataq chaupi tiqsi muypipas tiyakunaypaq


Purinallanchik ñanpi hampuyllaykim aypawan
umaymanta llakita qarquspa
infirnupa qipanpi, umay tiyachinaypaq,
chayllam, pantaykuna pantayniypi,
chayllam


Sumaq kanchay, sumaqchallaña llipipiq,
mana pantaypi munawasqallaykitam suyapayallayman
ñawpaqmanta wiñaykama qunqurisqa,
chayllam, chinkana pacha wañuyninpi suyapayanaypaq,
chayllam,
chayllañam


May pachachus munapayasqayki kayman,
chay pachaqa,
sumaq kanchariq Illa
sumaq kausay, utaq hanaq pachapas
akllasqaykich,
kuyayniypa wanaynin kanman,
chayllam, manataq chayllapaschu


Sumaq kanchay munaycha tankar Illa
ñawpaqnikita churankiman
wiqillaña ñanniypi chay pachaqa
sumaqllaña yachaq ñawichakunatam tikrapayawaq
wasillaypa, wakcha purikuynipaqwan
kusi surtillanpaq


Sumaq munaycha kanchay:
chirillaña killakuna samakuyniyman chayamunman
kuyasqa llantuykipi, chay pachaqa,
hamuq luniskuna, hinallataq chayarimuy dumingullanchuch,
wayna kausayniy warmachakunman,
warma kayniy kutirimuptinpiwan,
chayllapaschu, chayllapaschá


Ichachus yupillaykipi watiqawankiman,
punchawpa qipa punchauninpi, chay pachaqa,
ichapas llantullay tanka hina,
tarpuyninchikta puqurichinman,
yaqaña mana imalla
yaqaña mana imalla
qamllatam suyayki yanqaña
qamllatam
sumaq kanchay Illa
…………
Sumaq kanchay munaysu:
ñuqam kuyapaqniki kani,
manaña sapa punchaw asirikuqaykipipas,
llapallan mana riqsisqakuna sumaq kanchay qawasusqaykipipas
ñuqa hina ancha kusirisqa
pataykipi
rikupayallasqapas
Ñawichaykipa asikuyllanmi aypallawan,
waqta hawanpi
chika chikallanpas,
unqupayasqay sumaqyachinaykipaq;
ichaqa, chayllam aypawan,
llaqtapa raymi tusuyninpi hina
sunqu ukullay timpuykachasqa tusuykachananpaq
…..


Allichakusaqcha imay mana ñawpa Amaru wasinpipas,
sacristiapa kamachikuyninpipas,
hichachus arí nisqallanpipas,
chaki nuyusqa musqukuynikiman wichiykamunaypaq,
rikullankichá,
hinallataq musyallanki parquynikipaq parallayta,
sumaq pachawan muquchaykipa qawachanpi kuyapayanaytapas;
kutitikraspa musuqmanta tutan tutan qallarinay kaptinpas,
punchawkuna wañuyninpi kutipayaspapas,
qawapakunayki qirupich takyana tankata churallasaq,
sunqu ukuykikama chayarinallaypaq,
sapa punchaw qamta maskaspa,
mana ima maskanaypaq


¡Qamllam aypawanki!,
qamllam,
manam imapaschu
sumaq kanchay Illa.




Mana Imamanta


Mana imamanta kuyapayarqayki chunka qanchis watachaymanta
kachi kachi tukuspaypas umachaykiman tiyapayarqani
umaykipas imapich muyuykacharqa
misti tukuqta qawaykachaspa
may pachachus raprachaywan qayaykachakurqayki
ñawichaykipipas rikuchikuyta munallarqani puyu tukuspay,
intipa qipachanpi pakakuspay, killapa llantuchanwan llantuchikuspay
ñawichaykiñataq apu tukuq maqtillupa qawaynillanpaq,
may pachachus llaqtan llaqtan munay sipaskunapa wiqawchampi
rikupayarqayki;
musyallankipaschu musquynikipipas apullapaq kusirikuynikiwan.
Urpituchapa umipayayninpipas qamupayarqani yarqaynikiman,
aswantaq urpituchatapas akakllu uya maqtapaq nakarqunki /
miskillaña mikuyninpaq.
Haykaqraq wakcha masillanta qawaykullanqa nispay:
watan watan, punchaw tutantin muspallarqani,
tayta mama llaqta masillayta llakiywan llakirichispa;
aswantaq wasallaykitapas qawachiwankichu
walichaykitapas musqukuni, alli allinta qawaykuni hinaptinqa
qaripa waranwan warachikusqanki




Qunqasqa Kuchukuna


Imaymanatañach waqaykachan kuchukuna
kuchupa nanayninpi
tiqsi muyu muyuriq nanayninpi
imaymanatañach kuchuchakuna llakikun
¡ay! mana ima kasqanmanta.
maychikaña yarqaymi tarikun
ñuñu tukuspa
lichipa qanllapakusqanpi
mana allin mikuchisqa wawachakunapaq
imaymanañach wasi hunta llakillanchik
mana tapukuyniyuq / ¡ay! / willarikunapaq
chaychikaña riyninchik mana kuyasqa kutikuyninpaq
saqillawanchik chinkasqa katatay
mana yuyarina chiqnipayakuq urqupi
chikachallanpas ñawpa willakuypa qasankunapi.


Tukuyniraq Kutichisqa Wiqilla


nanayasqa nuyu llakipim
kuchuchakuna tarikunku
llakiq mankapi ritichisqa
munayninta tiyarichispalla.
wasipi hatun qawakuyninchik qirum
chinkaywanmi huntasqa
qayna punchawmanta
quchacharukun.
yana kasqanmantam tintapas waqakuchkan
chiknikuq llaqtapi,
mana rimaykuna llaqtapi,
aswanraqmi waqakun manaña samarikuq qucha hina
qillqa mana sumaq qillqapi tukukuptin,
qillqawanpas llaki waqaywansi
mana ima hina muyuykachallanqa
kuyakuq ñawicha upa tukuykuptinqa.
yana wiqitas waqakunqa tintapas
mana piyniyuq tarikuspa
mana qillqasqa, chikachallan qillqawan qillqasqa
asirisqa tusuypaq
imaymana wiñaypipas
chinkasqa taririkuspaqa.




Aqarwayman Tikrasqa


-Piytataq qawachikurqa kutisqa qispi quchari?-
QUNQASQACH PUYUWAN KUTIRQA
-Piytaq wayta wañusqa tarikun ritratupiri?-
MANAM KANCHU UMAYPI IMA WILLARIKUNAYPAS
-Imaynachataq chaupi ñawichanri karqa?-
MANA YUYARINICHU
-Kuyay maki waqtachanri imamantaq rikchakurqa?-
MAAAAAANAM YACHALLANICHUUUU
-Imaynachatataq Suyay takinta takikuran?-
MANA UMAYPI IMAPAS KANCHU
-Mayqichan waytachapitaq yuyaychanri tiyakurqa?-
¡CHIQANPIMÁ MANA YUYARINICHU!
Mana imatapas yuyarinichu, ichapas
munasqallaymanta qunqaykacharuni,
aswanraqpas ñawpaqmantaraq
mana yuyayniyuq almay tarikuran.
Ichapas mana atirikuq qispipa qawakuynin karqani,
ichachus mana aychayuq qasalla,
mana chaupichayuq kani,
qispi ispijuta marqani,
sipaspa qawaychan kuyasqa warmimanña takyasqanpi
hatu kankaray wayna tukuspay.
Amaña imatapas tapuykachawaychu…
tapupawanki hinaptinqa
llullakusqaykipunim




Suyapayasqaykipunim


Kirmaywan takyapayanaypaqmi suyapayasqaki
wayna kuyay paqarimuypi, wayrapa raprachanpi
mama killanchikpa munaycha qawapayaynimpi
tutankuna mastarichiyta munasqanpi
quyllur tukuspach suyapayasqayki minchakuna achikyaypi
lambras, qeuña sachakunapa muyuriynimpich suyapayasqayki llantuchaywan.


Qayna punchaw tarpukusqanchikta,
almanchikpi sunquchan kuska umipayanakuspa mikunanchikpaq
punchaw ripunan antahuayllapi,
tukuy niraq chirapayaq llimpi allpanchikpa hanayninpim,
qasilla, samasqalla suyapayasqayki.


Hatun punchaw kicharikuy waytapayay killakunapi,
qatariyninchikta pirqapayaspay,
ñawpaqninchik chayarimuypiña kachkaptinmi
haylli takipi hina
suyapayasqayki kusi kausayta suyaspalla.


Imay manata ruwachkaspa wañunayachkaspapas,
pillpintuchakunapa raprachampi qipakullaspapas,
pacha wañuynimpiña tarikuspapas
suyasqaykich tuta punchaw wañuyninkama.


Wayna kuyapayay, sumay kuyay, sumaqpuni takicha,
sumaq tanka wayrakunapi nina tuqyayninwan,
achikyaypi raymiwan
suyarisqayki iswapi
llaqtaykunapi
achikyaykunapi.


Wiñaykamam suyallasqayki punchawpa ripukuyninpi
wayna kuyachakuy kuyakuyninwan
hina kaqllatam suyarisqayki,
wawachallata, warmachallata,
suyapayay tukuynimpipas pukllakunanchikpaq.




Kuyakuychaykunach sunqu rurulla suyallasunki
suma sumaq qellqapi
manuelchapa baulinchampi
tayta jaime guardiapa charanguchampi
runap sunqun takiqpa rimayninpi


Mana kaq wawallanchikwanmi suyallasqayki
sumaq qellqapa yawar wiqichanpi, chuyay ñawichanpi
suyayniytam awallachkani
kuyakuq ñawichallayman chayarimunaykipaq
qunqarullawaqtaq
chukchuwan runa hina katkatataspaymi suyapayallachkasqayki
sunqukuna kusirichiq warma kay.

Qunqasllamanta Chinkaq Ripukuy


Almanchikmi ripukullan,
mana harawisqalla.
Quchanchikmi quchachakuchkan
mana riqsisqa paña brazumpi.
Samayninchikmi kusisqa muyuykachachkan
kikinpa aqarway llanta infirnun
tunquripi.


Almanchikmi ripukullan,
mana harawisqalla.
Qawaychanmi usyarun samaipi
miski chaupi ñawichanpi.
Yuyayninmi ñakay qipallawanchik
umanchikpaq hukpa muskiyninpi.


Almanchikmi ripuypaqña tarikun,
hukpa huchanmanta;
ñawinchikmi katatachkan
riti chiri ripuyta/
manaraq purichkaspam waytachakuna wañukullan
kikichallanchik hucha sapa
huchachakusqanchikmanta.


Huchanchikmi ima huchatach rantikuchkan
huk makiwan kuyapayasqalla,
ichapas llakimanta wañuchkanku
karu huk suyu llaqtapi ripukusqanta
kuyarikuq uma sapa machu sacha
umachanpi mana harawikusqanmanta.


Ñuqanchikpa nanayninchikpaq qamay tusuykachasqanchus,
ichapas qispi qirupi upyachikuran
hucha sapa kuchi wasipi mikuchikunanpaq;
ichapas nanaykuna ñawi kicharisqa
unqusqapaq wasipi llamkapakuchkan,
kikinpa wañuyninta
ñuqanchikpaqwan
tiqsi muyupi almanchik ripuyllapi.


Ripukuykunam nanawanchik wañuy nanayta,
qunqaslla millay ripukuyta chiqnikuspa
nanawanchiktaqmi pachak kirunchikpi
huñusqallapi NANAQTARAQ;
allimanta allimantach sama samaykuspalla
suyarinanchik,
aqarway umanpi kamachikusqanmanta
qayapachikuspa,
allichallamanta tankawan purinanchikpich
huntachinanchik sunqunchikta
musuq yawarchawan quchachakuykuspa.


Kanchariq ñawi rikukuyninwanchá
mana llakiyuq takichakunawan/
kausayninchik
mana pinqakuspa saqisqamanta/
allimanta allimantach mana utqaspalla
kuyasqa almanchikpa chinkayninta muskiykunanchik,
sapa punchaw paqarimuypi,
kanchaq kausayninchikpipas
miski muskiycha muskikunanchikpaq.


Kay pachaqa manach mana harawiyuq almaqa
ripukuyman purisunmanchu,
kuyasqanchik almapa punkunmanqa
aqarwaypa wasinman ripukapuchunchu
huk llaqtapi kawsayniyuq
huk runakunapa qacha llamkayninpi.
On 20 Feb 2009 at 9:39, Guido Núñez del Prado S. wrote:


Kay Pachapi runasimi wiñaytakausanan. ¡Kausachun runasimi!